Daar zit Arie-Jan. Zojuist heeft hij van zijn vrouw gehoord hoe boos ze op hem is. Dat hij niet beschikbaar voor haar was, toen ze hem zo hard nodig had. Hij worstelt in gedachten. Hoe kan ik haar nu het beste antwoorden? zie je hem denken. Hij weegt zijn woorden. Wil de ijzige kou doorbreken, maar weet niet hoe. En uiteindelijk doet hij er het zwijgen toe.
Waarmee begint het gevoel van afwijzing?
Wat is hier aan de hand? Gaat het hier simpel om het feit dat Arie-Jan niet weet wat hij moet zeggen, of is er meer gaande? Om een antwoord te vinden op deze vraag, is het belangrijk eerst iets uit te leggen over de manier waarop mensen bij het geven of horen van kritiek zich heen en weer geslingerd kunnen voelen tussen hun gevoelens van falen en hun behoefte om zich te verdedigen.
Kritiek - het analyseren en beoordelen van de kwaliteit van voorwerpen, handelingen of plannen die door de mens zijn gemaakt (bron: encyclo.nl)
Kritiek geven is een hele kunst. Maar ontvangen van kritiek, lijkt wel een nog veel grotere kunst; het is voor de meeste mensen niet de meest favoriete tijdsbesteding. Want het gaat dan toch vaak overgedrag of eigenschappen waar iemand anders moeite mee hebt en waar je je soms zelf ook al of niet pijnlijk van bewust bent. Je zorgvuldig opgebouwde zelfbeeld krijgt een duwtje. Soms is dat een understatement en voelt het meer alsof er zojuist een stevige slag is gegeven. Wat doe je? Terug vechten? Vertellen dat je echt wel weet dat je niet volmaakt bent, maar dat die ander ook naar zichzelf moet kijken? Of toch liever de ander negeren en jezelf terugtrekken.
Reactiepatronen
Dat is wat in de praktijk vaak gebeurt bij echtparen die er samen niet meer uit komen. De kritiek die dan in de spreekkamer geuit wordt, is meestal geen nieuwe kritiek. Jaren van stille verwijten of duidelijk uitgesproken kritiek gaan vooraf aan de gesprekken die dan plaats vinden. Als je goed observeert, kun je twee belangrijke patronen van scheefgroei terug komen. Ze laten zich het beste verduidelijken door wat ook wel de slinger van afwijzing wordt genoemd. Deze term komt uit het boek ‘Muren van mijn hart’ van Bruce Thompson. Maar de hierna beschreven uitleg, is een mix van zijn bevindingen, ervaringen uit de praktijk en de invloed van een christelijke kijk op liefde en kritiek
Wanneer er kritiek komt, en mensen zich niet 100% veilig en geaccepteerd voelen bij de ander, kun je zien dat mensen terugvallen in twee typen gedrag: zich terugtrekken, en daarmee de verbinding met de ander emotioneel en soms zelfs fysiek (door een scheiding) verbreken. Door het verbreken van de relatie, al of niet door een scheiding, beschermt iemand zich tegen de pijn van kritiek die door een geliefde is geuit. De andere reactie, namelijk de aanval inzetten en je met woorden of lichaam verdedigen of de ander terug bekritiseren heeft deels hetzelfde doel: de dreigende breuk in de relatie aanpakken; het gevoel van gelijkwaardigheid (op een verkeerde manier) te proberen te herstellen. “Als ik niet oké ben, zou jij beter zijn. Ik zal je duidelijk maken dat je in geen geval boven mij staat”, lijkt de ontvanger van de kritische boodschap onbewust te denken.
Het teruggetrokken type is degene die in stilte de ander gelijk geeft. Net als Arie-Jan uit het voorbeeld, doet hij of zij het zwijgen er toe en bedenkt, ach: ik doe het ook niet/nooit goed. En het heeft toch geen zin om mijzelf te verduidelijken, want de ander heeft toch z’n weerwoord klaar. Het zelfbeeld van deze persoon is een minderwaardige. In zijn of haar gedrag zal het teruggetrokken type eerder kiezen voor aanpassen, zwijgen of zijn of haar best doen om conflicten te vermijden. Het de Ander naar de zin maken, wordt door sommigen van de teruggetrokken types tot levenskunst verheven.
Het aanvallende type zal er eerder voor kiezen om het er niet bij te laten zitten. Scherp van woorden weerlegt hij of zij de argumenten van de ander. Deze persoon lijkt te denken: ik moet voor mezelf opkomen, want een ander doet het niet. Niet altijd wordt dit verkeerd bedoeld; ook deze persoon verzet zich tegen hetzelfde minderwaardige gevoel als het teruggetrokken type. Alleen veel openlijker. Hierdoor worden deze mensen nogal eens als dominant of egoïstisch (‘Ik-gericht’) ervaren door de ander.
De rol van het zelfbeeld
Toch lijken deze twee types meer op elkaar als je op het eerste gezicht zou denken! Zowel het terug getrokken type als het aanvallende type, kampen beiden met eenzelfde worsteling: het zelfbeeld dreigt ondermijnd te worden of is dat al. En de persoon heeft de angst dat de relatie met de ander (verder) verslechtert of uit balans raakt.
Dat is waarom de vrouw uit het voorbeeld de kritiek levert; zij wil het gesprek aangaan. Wil dat de ander haar ként en begrijpt. Daarom zet zij het gevecht wél in. Daarom hoeft Arie-Jan ook niet bang te zijn voor haar kritiek.
En dat is waarom Arie-Jan uit het voorbeeld zwijgt; hij even bang om de relatie te verliezen. Gelooft dat een gevecht een breuk maakt in een relatie. En daarom wil hij geen olie op het vuur gooien en zwijgt hij.
De één zal het zelfbeeld recht willen zetten door zijn of haar best te doen voor de ander, door zichzelf weg te cijferen of aan te passen. In de hoop door de ander aardig gevonden te worden. In de hoop de kritiek alsnog te niet te doen. In de hoop de relatie met de ander ‘goed te houden’. Het aanvallende type vecht meestal met meer ‘geluid’ om zijn of haar gevoel van eigenwaarde te behouden. Dat doet hij of zij nogal eens door de boodschap van de ander te negeren en met nieuwe verwijten naar de ander te reageren. Of door zich op de geleverde kritische boodschap te verweren en verdedigen, alsof hij in de titelverdediging van een belangrijke wereldkampioenschap zit. Een vicieuze cirkel is geboren. De slingerbeweging is in gang gezet…
TIP: maak verschil tussen kritiek op jou als persoon (bijvoorbeeld: jij bént lelijk) en kritiek op wat je doet (bijvoorbeeld: je dóet lelijk).
Maar beiden missen een kans: de kans om op een gelijkwaardige, liefdevolle manier naar elkaar te luisteren. Écht naar elkaar luisteren is een middel om de emotionele verbinding tussen twee personen te verdiepen. Het schept helderheid en vergroot het gevoel van vertrouwen en veiligheid bij elkaar. Het teruggetrokken type is té druk bezig met aanpassen, om te weten wat hij of zij nou in te brengen heeft in de relatie. Het aanvallende type is daarentegen zo druk bezig met de ander te overtuigen van zijn of haar eigen verhaal, dat deze persoon vergeet dat de ander helemaal geen bedreiging hoeft te zijn voor hem of haar, maar dat naar elkaar luisteren, een veel dieper gevoel van verbondenheid en liefde oplevert, dan het gevecht om zelf geaccepteerd te worden op kan leveren.
De oplossing
En daarmee komen we op een sleutelwoord: acceptatie. Aanvaarding van de ander, en tegelijk de aanvaarding van jezelf, maakt een oprechte verbinding tussen twee mensen mogelijk. Aanvaarding is geen voorwaardelijke acceptatie van de ander. Het is een ‘inclusief-alles’-keuze. Met de wetenschap dat die ene minder leuke of ontwikkelde kant van je partner hém of háár niet minder waardevol maakt.
Het betekent wel dat mensen soms hun verwachtingen op moeten geven en anders minimaal moeten bijstellen. In andere gevallen moet eerst vergeving gegeven of gevraagd worden (zie vergeving). Maar de ervaring leert dat deze aanvaarding, die uit de juiste motivatie komt (zie hieronder - een christelijke visie), het mogelijk maakt om de ander door een nieuwe bril te zien en om teleurstelling en kwetsingen achter je te laten.
Nu is het mogelijk geworden om de boodschappen of kritiek van een ander niet meer als een bedreiging te zien en ontstaat een goede luisterhouding. Je staat niet meer tégenover elkaar; je zit náást elkaar; er is sprake van een nieuwe gelijkwaardigheid. Luisteren betekent nu niet meer: ‘wat heb ik nu weer niet goed gedaan!?’. Maar wordt een poging om van de ander te horen wat voor de ander nu zo belangrijk is. Kritiek is een middel geworden om de ander te vertellen wat je nodig hebt van de ander. Om te vragen wat je de ander kan bieden. En om zo samen verder naar elkaar toe te groeien.
TIP: gebruik het liefst een ik-boodschap. Dat maakt het voor een ander makkelijker naar de inhoud van je kritiek te luisteren. Bijvoorbeeld: ik zou het fijn vinden als je even tijd voor mij nam. In plaats van: jij neemt nooit tijd voor mij.
Arie-Jan heeft deze woorden ook geleerd uit te spreken. Het kost hem nog steeds moeite, maar hij weet nu dat hij niet meer moet zoeken naar ‘het beste antwoord’. Hij ontdekte dat hij te vaak bezig met wat de Ander wilde horen. En dus bleef hij steeds minder bij zijn eigen waarneming van een situatie. Hij weet nu dat hij rustig zijn aandacht bij zijn vrouw kan houden en zegt: ik zie dat je boos bent om mijn afwezigheid. Ik snap dat. Het spijt me. Zijn vrouw ontspant en kan haar boosheid laten varen. In plaats daarvan wordt ze verdrietig en huilt. Ik bedoel het niet rot, zegt ze, maar ik voelde me zo in de steek gelaten door je. Arie-Jan staat op en legt een arm om haar heen. De eerste brug is geslagen!
Een christelijke visie
In de praktijk komen zowel christenen als niet-christenen. Juist christenen herkennen veel in bovenstaande omdat zij als belangrijkste norm in hun leven hebben: heb je naaste lief als jezelf en God boven alles (Mattheus 22: 37-40). Hierboven schreef ik al dat het kunnen aanvaarden van elkaar, zoveel nieuwe mogelijkheden met zich meebrengt. Toch worstelen christenen even goed met hun zelfbeeld. Met de angst voor kritiek en een negatieve beoordeling door anderen of door hen zelf. Ze maken dezelfde slingerbeweging als hiervoor uitgelegd is. Ook in hun geloofsleven. Omdat de relatie met God zelfde kenmerken heeft als relaties tussen mensen onderling. Wanneer zij worstelen met het vertrouwen dat God hen helemaal aanvaard (omdat iemand het bijvoorbeeld moeilijk vindt te geloven dat God hen vergeeft en accepteert als persoon en dus afwijst), zie je dat zij ook gevoeliger zijn voor het afwijzen van een ander of zichzelf.
De extra taak die christenen hebben is de volgende: wordt het eens met de visie van God op jou. Is die er één van afwijzing, dan is de weg van vergeving en aanvaarding de oplossing. Is die er een van aanvaarding, wijs dan jezelf niet af.